Stari putopisi su neprevaziđeno štivo. Dragocena i zanimljiva obaveštenja o narodima i događajima nepresušan su izvor saznanja. Geografski podaci su, svakako, neobično važni, ali čitati o putnoj mreži od pre četiri stotine godina, o kulturnoj istoriji neke zemlje, njenoj privredi i etnologiji…
To je pravo blago.
Prošlo je više od sto godina od prevoda prvih delova teksta Čelebijinog „Putopisa“
Na našim prostorima delo“Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama” prisutno je više od jednog veka. Delo turskog pisca, svetskog putnika, Evlije Čelebije (1611-1682), neobično je važno, kako za rekonstrukciju političkih odnosa i vojnog uređenja, tako i za proučavanje naselja i strukture stanovništva na Balkanu u 17. veku. Duža poglavlja „Putopisa“ objavljivana su u lokalnim listovima Jugoslavije (posebno od 1931. do 1948.)
Istoričar Gliša Elezović je najviše radio na proučavanju i prevodu ovog dela. Njegove tekstove možemo naći u “Glasniku Jugoslovenskog profesorskog društva” (Evlijina putovanja od Skoplja do Srbice), u “Glasniku Istoriskog Društva u Novom Sadu” i u “Hrvatskom kolu”.
I drugi naučnici su prevodili određena poglavlja i svoje prevode objavljivali u “Spomeniku“ Akademije nauka i “Istoriskom časopisu”. Jedan od prvih potpunih prevoda je izdanje Srpske kraljevske akademije iz 1903. (preveo D. S. Čohadžić).
Ipak, najviše je čitano izdanje „Putopisa“ izdavačke kuće Svjetlost iz Sarajeva iz 1954. godine. Za ovu dvotomnu publikaciju prevod, uvod i komentar napisao je Hazim Šabanović.
U daljem tekstu donosimo vam nekoliko poznatih (i manje poznatih) termina iz turskog jezika koji se nalaze na kraju knjige “Putopisa”.
Ove reči smo u ranoj mladosti, puni ushićenja saznavali u tekstovima Andrića i Selimovića. Koje od njih koristite i danas?
Bazar / Pazar– prvobitno znači trgovanje, a zatim i trg, pijaca, tržište. U svim ovim značenjima u Jugoslaviji se koristi od sredine XV veka. U turskom jeziku postoje složenice od ove i drugih reči koje bliže označavaju pojedine vrste trgova, pijaca: at Pazar (mesto gde se prodaju konji), balik-pazari (ribarska pijaca), saman-pazari (mesto gde se prodaje seno). Naziv bazar upotrebljavao se kod Turaka i kod nas i za trgove i natkrivene ulice u kojima su se s obe strane nalazili dućani sa posebnim vratima.
Baš – doslovno glava, vrh; starešina, glavni. Turski ekvivalent za persijsku reč ser koju je pisac često prevodio sa turskom rečju baš. Deo je složenica: asesbaša (čuvar čaršije, posebno noćni čuvar), barazbaša, mimarbaša, odabaša, subaša; u geografskim nazivima: Baš-čaršija, Baš-bunar, Benbaša.
Atar – trgovac koji prodaje lekovito bilje ili apotekar. U davna vremena su se bavili i lečenjem ljudi.
Bezistan i bedestan – velika trgovačka kuća koja se sastoji iz niza trgovačkih radnji.
Berat – ukaz, dekret kojim se postavlja neki službenik, potvrda o dodeli imanja, plate i odlikovanja. Njih su izdavali sultani, a manje timare davali su beglerbezi. U berat se upisivao naziv službe, mesto, prihod za to mesto, čin ili položaj. Bio je pečatiran carskom tugrom (kaligrafski pečat ili potpis sultana).
Buljuk – manji odred raznih rodova plaćene vojske pešadije ili konjanika: janjičara, mustahfiza. Neposredni zapovednik svakog buljuka bio je buljukbaša ili serbuljuk. Janjičarske vojske brojale su 100 ljudi i njihov zapovednik bio je jajabaša, a njegov pomoćnik bio je čorbadžija. U gradu, buljuk je brojao deset ljudi.
Čardak – doslovno znači zidana jedinica na četiri svoda, zgrada na drvenim stubovima. Čardaci su obično služili za odmor, za sastanke, razgovore, a u izvesnim mestima i kao uredi esnafskih udruženja i državnih organa. Evlija spominje drvene čardake za koje koristi arapski naziv kasr.
Čauš – niži čin u vojsci ili dvorski sluga kome su poveravani razni poslovi na dvoru i izvan dvora.
Ćurak, ćurčija – ćurak je krzno ili ogrtač postavljen krznom. Evlija pominje dubrovačke i krajiške ćurkove od samura. Ćurčija je krznar, zanatlija koji izrađuje zanatsku odeću, a njihov poslodavac bio je ćurčibaša.
Defter ili tefter – popis, spisak, beležnica. U osmanlijskoj administraciji sve zvanične knjige, zapisnici, računovodstvo, protokoli. Sve osim sudskih protokola koji su se zvali sidžili.
Defterdar – šef finansija u Carigradu i u svakom pašaliku. U svakom pašaluku najveća funkcija bila je beglerbeg, za njim pokrajinski defterdar koji se starao za prihode javne i rashode.
Delije – pripadnik određenog reda turskih vojnih snaga u graničnim oblastima, naročito u Bosni i Srbiji. To je bila laka konjiica. Ovaj red vojske činili su islamizovani stanovnici Bosne, Srbije i Hrvatske. Njihov starešina bio je delibaša. U istoriji je poznat Rustem-beg delibaša Ferhat-paše Sokolovića. Od ovog vojnog reda potiču prezimena Delići i Delibašići.
Derbend – klisura, klanac. Opasan prolaz na drumovima koji su čuvali čuvari derbendžije. Nekad su se sela i mesta u okolini dobijala ovaj naziv. Derventa je na primer dobila svoje ime. Derbendžije su čuvale i puteve i mostove i bili su oslobođeni nameta i feudalnih poreza.
Divanhane – prostorije u kojima se zasedali saveti, sud ili je služila za prijem zvaničnika. Tako su nazivani i paviljoni sa otkrivenom stranom (napravljenom kao vrt ili vodoskok) koji su služili za odmor u letnje vreme.
Divit – jedna vrsta pernice sa mastionicom. Sastojala se od metalne kutije u kojoj su držani kalemi (pera od trske za pisanje). Divit se nosio za pojasom.
Dunđer – drvodelja, stolar, zanatlija koji je ponekad radio i neke zidarske radove i građevinske.
Harač – državni porez na zemlju i prihode od žetve. U našim zemljama harač je plaćala samo hrišćanska raja. U Turskoj je ovim terminom nazivana glavarina, lični državni porez.
Havala – turski naziv za nekadašnji grad Žrnov na Avali kod Beograda. Reč havala u arapskom i u turskom jeziku ima više značenja: prepreka, pregrada, ali naziv Avala je utvrđenje koje dominira nad okolinom.
Hisar – u turskom jeziku označava grad, manje utvrđenje bez kula, bastiona i bedema. Sagrađen je od kamena ili cigle sa jednom ili bez kule. Kod nas je poznato brdo Hisar kod Prokuplja.
Kalpak – vrsta vojničke kape koja je imala obod od krzna (samur kapak).
Kasaba – manja muslimanska gradska naselja u kom se stanovništvo bavi pretežno gradskom privredom (trgovina, zanatstvo). Da jedno naselje dobije status kasabe moralo je imati jasno omeđenu teritoriju u i njoj barem jednu džamiju, mekteb, hamam, tekiju, karavan-saraj, dućane. To su bili adminsitrativni centri kadiluka ili nahije. Hrišćanska četvrt nazivana je varoš, vlaška mahala ili latinluk.
Konak– dvorac; prostorija za putnike, svratište; rastojanje između putnih stanica; jedan dan hoda; u konaku su se obično nalazile kafane, hanovi, staje za konje.
Kujundžija – zanatlija koji je izrađivao posuđe, ukrasne i druge predmete od zlata i srebra; zlatar.
Koz – orah; kozluk – mesto bogato orahovinom pa odatle toponim Kozluk u Bosni.
Kulač – mera za dužinu koja iznosi rastojanje od vrhova srednjih prstiju raširenih ruku odraslog čoveka, otprilike 1.95 m. Kulačem su merili platno i tkanine za posteljine, odore i drugo.
Muftija – mufti-efendija islamski pravnik koji je ovlašćen da izdaje fetvem (pravna mišljenja o raznim pitanjima). Svako veće mesto u Turskoj je imalo svog muftiju.
Odžak – gospodski dom, dvor koji je uvek otvoren za putnike i namernike; opšti naziv za janjičarski korpus i pojedine rodove kapukula; odžak janjičara, odžak bostandžije (tur. bostancı = baščovan-pripadnik posebnog vojnog odreda u Osmanskom carstvu). Starešine pojedinih rodova nazivaju se odžakage.
Palanka – manje utvrđenje sazidano od drveta, zemlje i drugog slabog materijala; opasan je rovom i plotom od drveta. Ako je takvo utvrđenje uzdignuto od zemlje pomoću nasipa zvalo se dolma-palanka; ako je opasano nasipom, nazivalo se šarampov. Palanke su povezivane drumovima, kod nas najviše palanki ima na Carigradskom drumu. Manje utvđenje sa jednom kulom ili čardakom zvala se Kula.
Pehlivan ili pelivan – atleta, artist, akrobata na užetu. U Beogradu su, podno Kalemegdana, krajem pedesetih godina XX veka (do polovine 60-tih) bila organizovana takmičenja pelivana (rvanje). Učesnici su bili iz južnih krajeva Jugoslavije (Makedonija, Kosovo). Za ljubitelje boksa i rvanja ovo je bio poseban događaj. Publika bi formirala krug u čijem središtu su se borila dva rvača. Novine su pisale da je borba trajala nekoliko sati uz zvuke zurle, frule i tupana (udarački instrument sličan timpanu).
Sandžak – administrativna jedinica kojom je upravljao sandžak-beg. One su bile podeljene na nekoliko upravnih jedinica. Nekoliko sandžaka činili su ejalet ili pašaluk; to je i naziv za organizacione jedinice društvenih redova u Turskoj koji su imali posebnu organizaciju pod zapovedništvom bega. Njegov nadređeni je bio beglerbeg. “Sancak” je i turski naziv za zastavu.
Sarač – sedlar, ramenar; prodavac sedala i ostale konjske opreme, ali i odeće i obuće. Njihove radionice zvale su se saračhane.
Sejmen – divizija janjičarskog korpusa. Sejmenbaša je bio zapovednik. Pešadijske jedinice su imale više podela, deca velikodostojnika upisivana su samo u najveći korpus, 33. buljuk koji je bio privilegovan. U vreme mira sejemni su čuvali tvrđave u provincijama.
Šimšir – sablja, mač.
Šadrvan – vodoskok.
Tabak – zanatlija koji se bavi štavljenjem kože.
Tapija – isprava o zemljišnom posedu kojim je seljak sticao pravo stalnosti na zemlji. Njome se potvrđivalo posedovanje zemlje za koju se plaćala taksa resmi tapu, tapijska potvrda.
Terzija – krojač; dvorski krojač koji je radio odeću od čohe. Starešina ovih zanatlija bio je majstor terzibaša.
Vakuf – zadužbina, zaveštanje u zemlje, a može biti i ostavština u novcu i drugoj imovini. Prihodi koji su zaveštani za održavanje raznih religioznih i prosvetnih ustanova. Vakufi koji su osnivali velikodostojnici (odricanjem u korist raznih religionznih i drugih ustanova) oslobađani su od državnih nameta.
Vilajet – uprava pokrajinom, područje uprave valije. Područje uprave je oblast sa namesnikom, možda manja oblast, zemlja ili država.
Napisano u sradanji sa online timom turističke organizacije Super Nova Travel.
